Julia Osendarp Buitenland 28 mei 2024, 16:15

Leestijd: 7 minuten

Het verhaal van Joodse Maxwell Smart (93): overleefde als 10-jarig jongetje twee jaar in het bos om aan Nazi’s te ontsnappen

Je hebt van die verhalen waarvan je denkt: ‘Hoe kan het gebeurd zijn?’. Dat geldt ook voor het verhaal van de Joodse Maxwell Smart die de Holocaust overleefde en twee jaar in een bos onderdook.

De 93-jarige Maxwell Smart overleefde als Joodse jongen de Holocaust. Zijn ouders en zusje werden door de Nazi’s meegenomen en uiteindelijk verloor Smart meer dan 60 familieleden. Waarom Smart de jodenvervolging wel overleefde? Hij verstopte zich op 10-jarige leeftijd twee jaar lang in het bos, maar vertelde zijn verhaal pas na zeventig jaar.

Buitengewoon verhaal Maxwell Smart die Holocaust overleefde

„De Holocaust heeft niet bestaan”, vertelt hij aan de Britse The Guardian. „Het was taboe in mijn huis. Mijn kinderen wisten van niets.” Na de oorlog vaagde Smart zijn verleden weg. Hij veranderde zijn naam van Oziac Fromm naar Maxwell Smart. Hij werd een succesvol zakenman, kunstschilder en galeriehouder. Maar dat verleden valt niet uit te wissen, blijkt achteraf.

Smart wordt geboren als zoon van een Tsjechische moeder en Poolse vader en groeit op in het Poolse Buczacz, een dorpje dat inmiddels tot Oekraïne behoort. Ongeveer de helft van de 8000 mensen die destijds in Buczacz woonden, zijn Joods.

At 10, I fled the Nazis to live starving and alone in the woods. For two years, detection meant death https://t.co/XIw0nu4bcU

— The Guardian (@guardian) May 28, 2024

Nazi’s bezetten Joods dorp

In 1941 nemen de Nazi’s het dorp over. Een contactpersoon van Smart’s vader biedt het gezin een veilige doorgang naar de Sovjet-Unie aan, maar zijn moeder wil blijven. De Nazi’s teisteren de Joodse bevolking en worden gesteund door de Oekraïense bewoners.

Smarts vader geeft gehoor aan een oproep voor Joodse mannen die moeten werken. Zijn vader vertelt hem nog dat hij zo terug zou zijn. 350 mannen worden in twee groepen verdeeld. Eén voor professionele werknemers (artsen, advocaten, leraren); één voor vakmensen. De professionals, waaronder de vader van Smart, worden doodgeschoten. Iets waar Smart pas jaren later achter komt.

Moeder zegt tegen Maxwell Smart dat hij moet vluchten

De families krijgen te horen dat hun mannen worden vrijgelaten als ze afstand zouden doen van hun bezittingen. „Het was allemaal maar een verhaal. Ze waren al dood. Ze hebben het geld opgehaald, maar ik heb mijn vader nooit meer gezien.”

De Joodse gemeenschap moet in een getto wonen en gedwongen werken. Bij een Gestapo-inval in het appartement dat zijn familie deelt met anderen in het getto, wordt zijn grootvader vlak voor zijn ogen in het hoofd geschoten. „Toen ik dat voor mijn ogen zag, besefte ik dat het moordenaars waren.”

Het gezin wordt gevangen gezet en met geweld in vrachtwagens gedreven. Dan vertelt Smarts moeder hem dat hij moet vluchten. „Ik was boos”, zegt Smart. „Ik zei: ‘Wat bedoel je dat je mij niet mee wilt nemen? Jij bent mijn moeder’.” Hij volgt haar totdat ze hem wegduwt en in de vrachtwagen stapt. „Dat heeft mijn leven gered”, zegt hij.

Ontsnapt aan deportatie

Hij haalt de David-ster van zijn arm en ontsnapt op het nippertje aan een argwanende Duitser. Zijn moeder en zusje heeft hij nooit meer gezien.

Een oom en tante betalen boer Jasko Rudnicki om Smart op te vangen en hem te verstoppen. Rudnicki en zijn gezin zijn arm en wonen in een hut in het bos. „Maar hij behandelde me als een zoon.”

Rudnicki wordt verraden, maar hij blijft glashard ontkennen dat hij een Joodse jongen verbergt. Dit, samen met het nieuws dat de oom en tante van Smart zijn gevonden en vermoord, overtuigt Rudnicki ervan dat het niet langer veilig was om Smart te verbergen. „Hij zei: ‘Ik hou van je. Maar ik kan je niet houden. Je moet je verstoppen in het bos’.”

Schuilhouden in het bos

Rudnickie leert Smart hoe hij moet overleven en geeft hem gereedschap. Honger en gepakt worden, waren de grootste uitdagingen in het bos. Maar Smart ondergaat het allemaal. In het bost treft hij overigens meer Joden die zich schuilhouden.

„Ik had Jasko heel hard nodig”, zegt hij. „Ik riskeerde het nog weleens dat ik bij hem op bezoek ging om een ​​glas melk en wat brood te halen. Hij heeft mijn leven gered. Je moet begrijpen: de meeste mensen hadden Jasko niet.”

Hoewel Smart zich goed verstopt, wordt hij een aantal keren bijna gepakt. Zo krijgt een politieagent hem te pakken en wil hij de Joodse jongen voor een beloning uitleveren. Maar zijn vriendin krijgt medelijden met hem en bevrijdt Smart. „Ik leefde als een rat. Ik heb schors gegeten. Ik heb wormen gegeten. Ik at halve konijnen die waren afgesneden en achtergelaten in het bos. Maar ik heb het leven nooit opgegeven.”

Vriendje en baby

Maar Smart noemt niet de kou, de honger of de nazi’s als het moeilijkst. Nee, de eenzaamheid is voor hem het zwaarst. Hij spreekt boos tegen God: „Waarom heb je mij als Jood geschapen? Met welk doel?” En toen: „Hij stuurde iemand om bij mij te zijn.”

De 10-jarige Janek raakt zijn ouders kwijt in het bos en Smart ontfermt zich over de jongen. Op een dag worden bij een nabijgelegen bunker mensen doodgeschoten. Een van de doden had een baby in zijn armen, die nog leeft. De overledene en baby liggen in een ijskoude rivier en ondanks dat Janek het water niet in wil, besluiten de twee jongens de baby te redden. Ze brengen het kind uiteindelijk onder bij een andere groep Joodse onderduikers.

Uiteindelijk krijgt Janek koorts en sterft hij. „Tachtig jaar lang was ik schuldig. Hij smeekte mij om niet het water in te gaan. Ik heb hem ziek gemaakt en hij stierf door mij”, vertelt Smart nu.

Tweede Wereldoorlog voorbij

In 2019 ontmoet Smart de baby die hij destijds redde. Daar werd een documentaire over gemaakt. „Janek werd een held. Hij is een held.” Hij neemt een lange pauze. „Maar ben ik nog steeds schuldig? Ik denk tenminste dat ik het ben.”

Een paar maanden na de dood van Janek keert Smart terug naar Rudnickie, die hem vertelt dat de bezetting voorbij is. Hoewel Rudnickie hem in huis wil nemen, besluit Smart met een groep Joodse mensen mee te reizen naar het Oosten. Hij neemt afscheid van Rudnicki en ziet hem nooit meer terug.

‘Holocaust-overlevende’ was een vieze naam

In de jaren daarna probeert Smart voor Rudnicki de eervolle Yad Vashem-titel Righteous Among the Nations te regelen. Een titel voor degenen die hun leven riskeerden om Joden te redden tijdens de Holocaust. Maar omdat Smart de enige getuige was van de moed van Rudnicki, komt hij daarvoor nooit in aanmerking.

Na de oorlog zwerft Smart jaren door Europa, maar uiteindelijk mag hij naar Canada verhuizen. Maar ook daar werd hij niet warm ontvangen. „‘Holocaust-overlevende’ was een vieze naam”, zegt hij. „Toen ik trouwde, was ik twintig jaar oud. Ik kon de eenzaamheid niet meer aan. En wie denk je dat met mij getrouwd is? De dochter van een andere overlevende van de Holocaust. Niemand anders wilde mij aanraken.”

Succesvolle zakenman

„Na de bevrijding was ik bozer dan tijdens mijn onderduiken”, aldus Smart. Daardoor was zijn drive om iets van zijn leven te maken, groot. Hij werkt en studeert keihard, wordt uiteindelijk een succesvol zakenman en herontdekte de schilderkunst, met als hoogtepunt de opening van zijn galerie in Montreal in 2006 (hij heeft er nu twee).

De woede is bij Smart inmiddels verdwenen. En hij vormt samen met zijn tweede vrouw en kinderen, nadat zijn eerste vrouw stierf, een gezin. „Ik heb van mezelf meer gemaakt dan alleen maar niets. Ik heb iets uit niets gecreëerd.”

Vertellen over de geschiedenis

Documentairemaakster Rebecca Snow maakt uiteindelijk de film Cheating Hitler over Holocaust-overlevenden. Van de 8000 Joden die destijds in Buczacz wonen, overleven minder dan 100 de oorlog. Later maakt Snow ook de film The Boy in the Woods over het uitzonderlijke verhaal van Smart.

Hij hield het al die jaren geheim, maar praat en schrijft er tegenwoordig over. „Ik wilde het niet, maar ik denk dat het moet gebeuren. En het moet verteld en opnieuw verteld worden. Om niet te vergeten.”

Dit wordt mogelijk de nieuwe premier

Dit is waarom wandelen zo gezond (en populair!) is

Reacties