Joram Bolle
Joram Bolle Dossier 9 jun 2018
Leestijd: 5 minuten

Waarom de overheid denkt dat de donorwet zal werken

Het lijkt maar een subtiel verschil en dat is het ook. In de huidige situatie ben je geen donor, tenzij je aangeeft dat je dat wel wilt zijn. Als de nieuwe donorwet in 2020 ingaat, ben je automatisch donor, tenzij je aangeeft dat je dat níét wilt zijn. En dat kan vrij gemakkelijk. Zou dat nieuwe registratiesysteem dan überhaupt meer ja-registraties opleveren? Wel volgens een belangrijke theorie uit de gedragseconomie.

Lange tijd gingen we ervan uit dat de mens een behoorlijk rationeel wezen is. Op basis van argumenten nemen we beslissingen die uiteindelijk goed zijn voor ons eigen welzijn. In de economische theorie wordt een mens dan een homo economicus genoemd. Maar, zeiden gedragseconomen Richard Thaler en Cass Sunstein in een boek uit 2008, eigenlijk is dat helemaal niet zo. Mensen handelen niet altijd rationeel, en ook niet alleen uit zelfbelang. Daarom nemen we beslissingen die verkeerd uit kunnen pakken of zelfs schadelijk voor ons zijn. Maar met een klein psychologisch zetje, vallen we te sturen.

De overheid maakt steeds meer gebruik van inzichten uit de gedragswetenschap. Sinds een aantal jaar is er in Nederland een netwerk van ministeries en andere overheidsinstellingen dat daarmee experimenteert en ervaringen uitwisselt. Het doel is om beleid te bedenken dat ons kleine duwtjes geeft in wat de overheid als de goede richting ziet. En daar merken we niet eens echt iets van. Nudging, werd die techniek gedoopt door Thaler en Sunstein (‘nudge’ is Engels voor zetje of duwtje).

Standaardoptie

Een nudge kan elke bewuste kleine aanpassing in omgeving of ontwerp zijn waardoor we ons anders gaan gedragen. Het misschien wel bekendste voorbeeld van een nudge is het getekende vliegje in een urinoir. Daardoor nam op Schiphol, waar het vliegje werd bedacht, de overlast van gespetter met 80 procent af. Of gezond eten op ooghoogte leggen in de supermarkt. Maar ook de orgaandonatiewet is een goed voorbeeld van een nudge.

De wet maakt gebruik van kennis uit de gedragswetenschap over hoe mensen omgaan met een zogeheten standaardoptie. Dat is de optie in een keuzesysteem die van kracht wordt als je niets doet. In de nieuwe wet ben je orgaandonor als je er niets van zegt, dus ‘ja’ is in dat geval de standaardoptie. Waarom het werkt? Mensen zijn geneigd beslissingen voor zich uit te schuiven. We vinden het makkelijk om niets te hoeven doen en mee te gaan met de stroom. En we zijn vaak wat naïef. We gaan er vanuit dat wat als de standaardoptie gepresenteerd wordt wel goed voor ons zal zijn. Soms bedenken we zelfs argumenten waarom de standaardoptie beter is dan het alternatief.

Calorieën en studiefinanciering

Uit allerlei onderzoeken blijkt dat de standaardoptie enorm veel sturende macht heeft. Disney World besloot bijvoorbeeld dat frisdrank en frietjes niet langer de standaard waren bij kindermenu’s in hun restaurants, maar vruchtensap en groente of fruit. 48 procent van de mensen veranderde niets aan het gezondere standaardbijgerecht en 66 procent vond het gezondere standaarddrankje prima. Met aangepast drankje en bijgerecht telde een menu 21 procent minder calorieën.

De Nederlandse overheid zet de nudge met de standaardoptie ook in. Een voorbeeld: studenten kregen voor september 2009 als hun studiefinanciering was afgelopen automatisch het maximale leenbedrag per maand, als ze niks zouden doen. Dat was 819 euro per maand. Vanaf september 2009 werd het systeem aangepast. Toen kregen studenten automatisch een leenbedrag dat even hoog was als hun studiefinanciering: 93 euro als je thuis woonde, 260 euro als uitwonende. Het gevolg was dat er gemiddeld 43 procent minder werd geleend.

Keuzevrijheid

Voor de overheid is de nudge een heel fijn nieuw beleidsmiddel. Van oudsher kent de overheid er drie: de stok (wetgeving), de preek (voorlichting) en de wortel (financiële prikkel). Maar in veel gevallen zijn die niet toereikend. Mensen via wetgeving verplichten organen te doneren maakt een oneigenlijke inbreuk op onze lichamelijke integriteit. Alleen voorlichting over orgaandonatie zoals nu werkt niet, anders zouden er wel genoeg donoren zijn. En mensen financiële voordelen bieden om hun organen te doneren stuit ook op ethische bezwaren. Met een nudge hou je, in theorie, de volledige vrije keuze om geen organen te doneren én het leidt tot het ‘gewenste’ gedrag.

Toch is er wel kritiek op nudging. Je kunt het zien als vorm van paternalisme, dat de overheid als een soort strenge ouder wel even bepaalt wat goed voor je is en dat je dat zelf niet kunt. Als jij vroeger als student lekker het maximale bedrag wilde lenen, was dat toch jouw goed recht? Klopt, zegt de overheid. Daarom noemen we dit ‘libertair paternalisme’ en je hebt de vrijheid om die keuze te maken. Maar dat is niet het hele verhaal, vinden tegenstanders. De overheid weet namelijk ook op basis van gedragsonderzoek dat veel mensen de standaardoptie zullen laten staan. Dat is immers precies waarom het een effectief middel is.

Nabestaanden

Het is daarom maar zeer de vraag óf mensen wel echt een keuze maken en zo ja, hoe weloverwogen die is. In landen als Oostenrijk en België, die al een systeem met ‘ja’ als standaardoptie kennen, ligt het percentage mensen dat geen bezwaar heeft gemaakt tegen orgaandonatie rond de 100 procent. In Nederland is dat ongeveer 25 procent. Maar net als straks in Nederland wordt er na iemands overlijden alsnog gevraagd aan de nabestaanden of er organen mogen worden gedoneerd.

Daardoor en nog een reeks andere redenen zijn er in Oostenrijk en België respectievelijk rond de 25 en 30 donoren per miljoen inwoners. Wel flink hoger dan in Nederland (rond de 15), maar niet vier keer zo hoog zoals het aantal ja-registraties. Ja zeggen betekent in het nieuwe systeem dus zeker niet altijd ja vinden.

OVER METRO DOSSIER

Elke zaterdag vind je bij Metro verhalen over spraakmakende zaken. We kennen het, doordeweeks moet alles vlug, maar gelukkig is er in het weekend tijd om lekker lang te lezen over opzienbarende onderwerpen. Boeiend? Absoluut! Schokkend? Soms. Confronterend? Misschien. Interessant, met een knipoog en vanuit meerdere perspectieven belicht? Altijd!

Deze week: orgaandonatie. 14 juni moet blijken of er genoeg handtekeningen zijn opgehaald om een referendum te houden over de nieuwe donorwet. Maar hoe groot is het tekort aan orgaandonoren eigenlijk, en waarom is er zoveel discussie?

Foutje gezien? Mail ons. Wij zijn je dankbaar.

Het beste van Metro in je inbox 🌐

Meld je aan voor onze nieuwsbrief en ontvang tot drie keer per week een selectie van onze mooiste verhalen.