Johan van Boven Dossier 24 feb 2018, 05:02

Leestijd: 6 minuten

Hoe is de kloof tussen arm en rijk ooit ontstaan?

Het bericht komt elk jaar wel een keer voorbij: Kloof tussen rijk en arm gegroeid. Of: Kloof tussen rijk en arm groter dan gedacht. Vervolgens worden we met duizelingwekkende cijfers om de oren geslagen. Vorige maand nog kwam Oxfam Novib met een onderzoek naar buiten waaruit blijkt dat de wereldwijde rijkdom met 10 biljoen dollar is toegenomen tot 281 biljoen dollar. Slechts 1 procent van de wereldbevolking was verantwoordelijk voor maar liefst 82 procent van die groei. Met andere woorden: de rijken worden alsmaar rijker.

Volgens Amerikaanse wetenschappers was daar in de prehistorie ook al sprake van. Zo’n 16.000 jaar geleden begon – na het eind van de laatste ijstijd – de wereldbevolking behoorlijk te groeien. Toen het ongeveer 10.000 jaar geleden weer droger en kouder werd, bedacht men manieren waarop ze gewassen ondanks de weersomstandigheden toch konden laten groeien.

Landbouw

Zo werd niet al het graan gebruikt voor maaltijden, maar werd een deel ervan opgeslagen om later te zaaien. Deze eerste manier van landbouw ontstond op vrijwel hetzelfde moment op verschillende plekken in de wereld. Een groep van achttien wetenschappers uit de Verenigde Staten schreef eind vorig jaar in het gerenommeerde tijdschrift Nature dat de overstap van jagen naar landbouw de ongelijkheid vergrootte.

Bas van Bavel, hoogleraar Economische en Sociale Geschiedenis aan de Universiteit van Utrecht, onderschrijft die uitkomst. Voordat hij daar dieper op ingaat, wil hij de definitie van rijkdom helder schetsen. „Veel mensen denken dat het om een hoog inkomen gaat, maar dat is slechts een tijdelijke stroom die je niet kunt doorgeven op een volgende generatie. Bij rijk en arm gaat het om bezit, om dingen die je wél kunt doorgeven.”

Voor de jagers uit de prehistorie was het heel moeilijk om bezit op te bouwen. Als iemand een beest had gevangen, moest het vlees gelijk worden verdeeld en opgegeten, anders zou het bederven. Mensen hadden dus weinig bezit, waardoor er nauwelijks verschil was tussen arm en rijk.

Toen de jagers steeds vaker op een plek bleven en daar gewassen begonnen te verbouwen, werden grond en grondstoffen de belangrijkste vorm van bezit. De bevolkingsgroei nam toe, dus moesten de mensen zich nog meer op landbouw toeleggen om elke mond te kunnen voeden. Historicus Van Bavel: „Een akker kun je omheinen en zeggen: zo, dit stuk grond is van mij.”

Toeval

Maar waarom had de een groter stuk land dan de ander? Waarom kreeg niet iedereen een kavel met dezelfde afmetingen? Simpelweg omdat het recht van de sterkste gold. Dit stuk vruchtbare grond is van mij, wie doet mij wat?! „Een stamhoofd stond nu eenmaal hoger aangeschreven en had dus ook meer eigendom”, zegt Van Bavel, die zegt dat ook toeval een grote rol speelt in het verschil tussen arm en rijk. „Stel dat er een sprinkhanenplaag was of een keiharde hagelbui; dan hadden sommigen geluk dat hun oogst er beter van af kwam dan dat van iemand anders uit het dorp. Daardoor werden anderen afhankelijker van de mensen die nog wel genoeg voedsel konden verbouwen. Op die manier konden ze andere bezittingen vragen voor het eten en nog meer grond kopen. Ook ontstond het erfrecht. Kinderen van rijke ouders hadden dankzij de familiebezittingen een voorsprong, zodat het makkelijker was om hun eigendommen uit te breiden. Zo nam het verschil tussen rijk en arm toe.”

Binnen een dorp werd dat proces op een gegeven moment vanzelf een halt toegeroepen, omdat het simpelweg te klein was om de rijkdom verder te laten groeien. Maar toen er alsmaar grotere leefgemeenschappen en staten ontstonden, kreeg de kloof tussen arm en rijk de kans om steeds breder te worden. Van Bavel noemt het Romeinse Rijk in de eerste eeuwen van onze jaartelling als beste voorbeeld. Bestuurders hadden alles wat hun hartje begeerde, terwijl de gewone mensen soms letterlijk om het leven kwamen van de honger.

Eerlijk delen

Na de val van het Romeinse Rijk verdween die enorme ongelijkheid. De bevolkingsdichtheid nam flink af, waardoor men weer in kleinere gemeenschappen ging leven. In Nederland kwam daar in de 11e en 12e eeuw verandering in toen er grotere steden ontstonden. Toch had dat weinig invloed op het verschil tussen arm en rijk, omdat de rijkdom redelijk eerlijk werd verdeeld. Er werd zelfs een maximum aan rijkdom gesteld door onafhankelijke staatsgemeenschappen

„In de 16e eeuw was het daarmee gedaan”, zegt Van Bavel. „De onafhankelijkheid van kleinere gemeenschappen werd gebroken door de opkomst van grotere staten. Daarnaast kwamen er markten op, zoals de kapitaal- en de arbeidsmarkt. Daardoor ontstond er concurrentie en dus ook grotere verschillen.”

Gouden Eeuw

Dat kwam in de 17e en 18e eeuw tot een hoogtepunt. Die periode werd de Gouden Eeuw genoemd, maar dat gold maar voor een heel klein groepje rijken, die veel geld verdienden met handel, de winst uit hun rijkdom en rentenieren. Het merendeel van de bevolking leefde echter in armoede.

Vanaf de late 19e eeuw werden daar oplossingen voor bedacht. De grote verschillen moesten worden teruggedrongen. Zo werd de Boerenbond opgericht die opkwam voor armlastige boerengezinnen en het hoofd moest bieden tegen de opkomende industrieën. Er kwamen coöperaties, vakbonden en onderlinge verzekeringen. Ook werd onder druk van gewone mensen de belasting ingevoerd en voor sociale zekerheid gezorgd.

Wereldeconomie

Een eeuw later groeide het verschil tussen arm en rijk echter weer razendsnel. „En weer was schaalvergroting een belangrijke oorzaak”, aldus hoogleraar Van Bavel. „Er ontstond een wereldeconomie waardoor kapitaal de hele wereld over kon vliegen, dus was het moeilijker om daar belasting over te heffen. Nu dreigen de verschillen nog groter te worden dan in de 17e en 18e eeuw omdat het nu op veel grotere schaal gebeurt.”

Dus zijn de rijken rijker dan ooit en de armen armer dan arm. En zal de kloof alleen nog maar groter worden. Volgens econoom Wiemer Salverda is het gevolg dat de rijkeren steeds meer macht verkrijgen, ook in de politiek. Neem Donald Trump, die zonder al zijn miljarden het waarschijnlijk nooit tot president van de Verenigde Staten had geschopt.

Belastingparadijs

Kan de kloof tussen arm en rijk ooit weer worden gedicht, of in ieder geval worden versmald? Zowel Salverda als Van Bavel heeft er een hard hoofd in. „Al is de aanpak van belastingparadijzen een stap in de goede richting”, zegt Salverda. Van Bavel vult aan: „Zolang rijkdom onbelast de wereld overvliegt zullen de verschillen groot blijven. En voorlopig zie ik niet in wie of wat daar iets tegen kan doen.”

Dus lezen we volgend jaar ongetwijfeld weer dat de kloof tussen arm en rijk is toegenomen. En dat allemaal omdat prehistorische jagers bedachten dat landbouw een betere manier was om hun kinderen eten te kunnen geven.

OVER METRO DOSSIER

Elke zaterdag vind je bij Metro verhalen over spraakmakende zaken. We kennen het, doordeweeks moet alles vlug, maar gelukkig is er in het weekend tijd om lekker lang te lezen over opzienbarende onderwerpen. Boeiend? Absoluut! Schokkend? Soms. Confronterend? Misschien. Interessant, met een knipoog en vanuit meerdere perspectieven belicht? Altijd!

Ditmaal: Arm en Rijk. Hoe is dat verschil ontstaan en hoe gaan we er vandaag de dag mee om?