Julia Osendarp
Julia Osendarp Relaties & seks 1 aug 2023, 
Leestijd: 7 minuten

We hebben ons oordeel over vreemdgangers klaar, maar waarom pleegt de mens overspel?

vreemdgaan vreemdgangers relaties onderzoek overspel partner
Foto: Unsplash

Menig bekende, maar ook onbekende, Nederlander wordt tegenwoordig maatschappelijk aan de schandpaal genageld voor zijn of haar affaires of overspelige acties. We hebben ons oordeel over vreemdgaan vrij makkelijk klaar. ‘Relatie uitmaken en nooit meer terugkijken’, klinkt al snel, maar in de praktijk werkt het toch niet altijd zo simpel. Maar waarom gaan we eigenlijk vreemd? En als jouw eigen partner vreemdgaat? Stap je dan gelijk op?

Zit dat vreemdgaan in de aard van het beestje? Dat kunnen we wellicht het beste duiden door ook daadwerkelijk het beestje te bekijken. Professor Liesbeth Sterck is gedragsbioloog en verbonden aan de Universiteit Utrecht. Zij onderzoekt onder meer thema’s als overspel en relaties vanuit het dierenrijk. Want van de dieren kunnen we daarin een hoop leren. Binnen de natuur komen namelijk verschillende paringssystemen voor, eentje daarvan is monogamie.

Zo geven de gibbon-apen en veel vogels de voorkeur aan een monogaam paringssysteem. Vroeger dacht men dat deze monogame soorten elkaar ook echt trouw waren. Dit bleek echter niet te kloppen. „In de jaren 80 kwam men er bij heggenmussen achter dat de eitjes niet altijd van dezelfde vader waren.” Volgens Sterck komt er binnen monogame paringssystemen altijd wel een mate van overspel voor.

Waarom gaan mensen vreemd?

De gedragsbioloog legt uit dat er evolutionaire voordelen aan vreemdgaan zitten. „Dieren krijgen soms van een ander kinderen omdat die nu eenmaal betere kwaliteiten heeft dan de partner. De motivatie voor vreemdgaan is dan betere genen.” Maar betekent het dan dat vreemdgaan acceptabel is? Omdat de biologie het toestaat? „Hoewel het voor degene die vreemdgaat voordelig kan zijn, is het voor zowel monogame mannen als vrouwen niet prettig als de partner met een ander gaat. Met het bewaken van de partner proberen ze overspel te verhinderen. Dat bewaken doen we ook in onze maatschappij, we keuren overspel af. Daarmee worden individuele voorkeuren dus omgevormd tot een maatschappelijke norm.”

Maar waarom gaan we als mens dan vreemd? Volgens Johan Karremans, hoogleraar sociale psychologie aan de Radboud Universiteit, is dat een complex onderwerp. „Persoonskenmerken, de sterkte van de verleiding, de situatie en de relatie waarin iemand zich bevindt, spelen daarin mee.” Overigens benadrukt Karremans dat vreemdgaan niet wil zeggen dat er iets ontbreekt in een relatie. „Er is ook zo iets als ‘letting your guard down’ op het moment dat juist alles heel goed in de relatie loopt en men de wapens tegen verleiding wat laat vieren.”

Onderzoek naar vreemdgaan en overspel

Sociaal psycholoog Tila Pronk, verbonden aan de Universiteit Tilburg, deed de afgelopen zestien jaar onderzoek naar liefde en relaties. Waar zij ook het thema overspel onderzocht. Zij beaamt de woorden van Karremans. Dat we ons aangetrokken voelen tot een ander dan onze partner, is volgens Pronk menselijk. „Ons lichaam reageert op mooie mensen, dan worden de beloningsgebieden in ons brein actief. De hersenen belonen ons voor de omgang met mooie mensen.”

De truc zit hem volgens Pronk in de mate van impulscontrole. „Mensen met goede impulscontrole kunnen ondanks de aantrekkingskracht beslissen om iets niet te doen.” En daar lijkt de één beter in te zijn dan de ander. „Het blijkt een aangeboren persoonlijkheidskenmerk.” Echter legt de sociaal psycholoog uit dat vermoeidheid of alcohol de impulscontrole kunnen beïnvloeden. „Het is dan moeilijker om impulsen te controleren en het risico op vreemdgaan wordt dan groter.”

Pronk haalt een interessant onderzoek aan waarbij zij verschillende bezette mannen onder de loep nam. De onderzoekers wisten vooraf dat de heren in een relatie zaten, de mannen zelf hadden dit niet gemeld. Voor het onderzoek moesten deelnemers plaatsnemen in een wachtruimte, waar zij ‘toevallig’ werden vergezeld door een knappe dame. Het wachtkamer-moment bleek onderdeel van het onderzoek, waar de deelnemers niet van op de hoogte waren.

„Wij bekeken stiekem de interactie en het flirtgedrag. Het bleek dat de heren die eerder goed scoorden op onderdelen over impulscontrole, ook minder geneigd waren tot flirten.” De deelnemers die slecht scoorden op de impulscontrole, flirtten meer in de wachtkamer. „Er werden zelfs telefoonnummers uitgewisseld.”

Daders en slachtoffers en seksuele hypocrisie

Toch spreken we veelal schande van vreemdgangers, terwijl de mens ook geneigd is hun eigen partner te vergeven. Hoe zit dat dan? Dat is volgens Pronk logisch en verklaarbaar menselijk gedrag. „Iets wat verder van ons af staat, daar vinden we snel iets van. We zijn geneigd om gedrag dan toe te schrijven aan de persoon. De vreemdganger is in dat geval de slechterik. Maar er spelen meer factoren een rol.” Als overspel in onze eigen relatie voorkomt, hebben we veel meer oog voor die andere factoren, legt Pronk uit.

„Bij onszelf draaien we het soms zelfs om. Dan negeren we de persoon die de keuze maakt om vreemd te gaan, en geven we de factoren de schuld. Bij een ander zien we dus vooral de persoon, bij onszelf voornamelijk de situatie.” Daarin zouden we volgens Pronk de boel  best wat meer mogen nuanceren. Hoogleraar Karremans beaamt de woorden van Pronk en benadrukt de hypocrisie. „Dit is een heel hardnekkig patroon. Het is fijn als je daar meer inzicht in hebt en minder oordelend door het leven te gaan.”

Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie en schrijfster, kaartte dit fenomeen in haar column voor Psychologie Magazine aan met de term ‘seksuele hypocrisie’. „Ons eigen gedrag ziet er vaak heel anders uit dan dat van anderen. Beter. Nobeler”, schreef ze. Vonk haalde een onderzoek aan waarbij deelnemers zowel ‘dader’ als ‘slachtoffer’ van overspel waren geweest. Wat bleek? Daders vonden veelal dat hun overspel kwam door omstandigheden of hun partner. Daarnaast vond de vreemdganger dat het allemaal wel meeviel. „Deze deelnemers hadden het allebei meegemaakt en hadden dus ook aan de andere kant gestaan, maar dat was in hun ogen kennelijk een heel andere situatie.”

Monogamie en andere relatievormen

Onderzoekster Pronk benadrukt dat een mens in alle gevallen altijd een keuze heeft. Een eenmalige misstap komt volgens haar regelmatig voor, maar men moet waken voor meerdere misstappen. „Als jij gedrag vertoont dat niet in lijn is met je eigen normen en waarden, ga je toch al snel de boel goedpraten om je ego en eigen geweten te sussen. Dan is een volgende stap om vreemd te gaan, sneller genomen.”

Volgens haar is overspel van alle tijden. De kans om gesnapt te worden is alleen tegenwoordig groter. „We worden er in deze tijd veel meer van op de hoogte gehouden.” Overigens verandert de dialoog over alternatieve relatievormen volgens haar wel. „We praten makkelijker over bijvoorbeeld een open relatie.” Want hoewel monogamie de norm lijkt in onze maatschappij, is dat volgens Pronk niet altijd zozeer realistisch. Ook gedragsbioloog Sterck benadrukt dat de maatschappelijke norm niet voor ieder individu geldt.

„De vraag is hoe belangrijk vind je jouw partner en wat heb je daarvoor over.” Volgens Sterck is de denkwijze over overspel variabel en zijn we tegenwoordig preutser. „In de jaren 70 was partnerruil in, toen keken we echt anders naar die zaken. Individuen kunnen het daarover oneens zijn. De één zegt geen seks voor het huwelijk, de ander heeft meerdere partners. Als je overeenstemming hebt, dan kan dat”, aldus de gedragsbioloog.

Vreemdgaan bij mannen en vrouwen

En de mythe dat mannen vaker vreemdgaan dan vrouwen, haalt Pronk uit de lucht. „Mannen kiezen vaker voor vreemdgaan door middel van seks, vrouwen kiezen voor emotioneel vreemdgaan.” Dat laatste wordt ook wel micro-cheating genoemd. „De vraag is dan, wat is erger? Maar in theorie gaat er niet één geslacht vaker vreemd.” Dat onderbouwt ook Sterck. „Mannen zijn vaker jaloers op seksueel vreemdgaan. Daarentegen blijken vrouwen jaloers op emotioneel vreemdgaan.”

Overigens vindt Pronk niet dat je bij een misstap in een relatie gelijk de handdoek in de ring hoeft te gooien. „Je moet wel accepteren dat je relatie niet meer wordt zoals die was. Er is namelijk een leugen ingekropen.” Zij pleit voor een open gesprek daarover. „Hoe kon dit gebeuren? Hoe groot is de kans dat het weer gebeurt? En hoe gaan we verder?, zijn vragen die je kunt stellen.” Volgens de sociaal psychologe heeft men daarbij baat bij de hulp van een relatietherapeut. „Daar zijn mensen huiverig voor, maar als je ziek bent ga je toch ook naar de dokter? De therapeut is een dokter voor de relatie, die kan helpen bij een moeilijke fase. Daarnaast kan het je ook behoeden voor relatietrauma’s bij toekomstige relatie.”

Zijn jouw seksfantasieën normaal? De wetenschap geeft antwoord

Foutje gezien? Mail ons. Wij zijn je dankbaar.

Het beste van Metro in je inbox 🌐

Meld je aan voor onze nieuwsbrief en ontvang tot drie keer per week een selectie van onze mooiste verhalen.