Wouter van Loon Nieuws 14 mrt 2017, 13:47

Leestijd: 3 minuten

Wat is het verhaal achter de Songfestivalwinnaar?

Het winnende nummer van het Songfestival blijft de gemoederen bezighouden: Rusland heeft aangekondigd het festival volgend jaar te boycotten en er is een petitie gestart om de stemmen te hertellen. Maar wat is eigenlijk het verhaal achter het nummer 1944 van Jamala?

1944: het is de Tweede Wereldoorlog, de Duitsers hebben de Slag om Stalingrad verloren en worden teruggedrongen. De nazi’s hebben echter de Krim nog in handen, en verdedigen dat nog altijd tegen de oprukkende Sovjets. Daar wonen op dat moment voornamelijk Krim-Tataren: afstammelingen van Tataren, die samen met de Mongolen vanaf de 13e eeuw flinke delen van Centraal-Azië innamen.

Verzetsstrijders van de Sovjets voeren in 1944 felle guerilla-acties uit tegen de Duitsers. Ook de bevolking, waaronder voornamelijk Krim-Tataren, zijn doelwit: zij worden ervan beschuldigd samen te werken met de Duitsers. Complete dorpen worden uitgemoord door de partizanen.

Tataren in Rode Leger

In werkelijkheid valt het wel mee met die collaboratie: de Duitsers zetten ‘zelfverdedigingbataljons’ onder de Krim-Tataren op, waar inderdaad zo’n tweeduizend Tataren zich bij aansloten. Maar er vochten evengoed Tataren in het Rode Leger. De beschuldigingen lijken ook een andere oorzaak te hebben: al in de jaren 20 werden Krim-Tataren onderdrukt door de Sovjets, en er heerst dan ook groot wantrouwen. Uiteindelijk erkent de Sovjet-Unie in 1967 dat de beschuldigingen inderdaad onterecht waren.

Maar daar was in 1944 nog geen sprake van. Toen de Krim was ingenomen, besloot Josef Stalin alle Krim-Tataren te deporteren, voornamelijk naar Oezbekistan, maar ook naar Siberië of de Oeral. Het was een collectieve straf, voor de vermeende collaboratie met de nazi’s. Zelfs de Tataren die in het Sovjetleger vechten, werden gedwongen om zware arbeid te verrichten in bijvoorbeeld koolmijnen.

Waarschijnlijk ging het Stalin niet alleen om de samenwerking met de nazi’s: de Krim maakte lange tijd onderdeel uit van het Ottomaanse Rijk; Krim-Tataren zijn overwegend islamitisch. Stalin vreesde mogelijk dat de Tataren een mogelijk conflict met Turkije op de spits zou kunnen drijven.

Veewagons

Hoe dan ook: op 18 mei 1944 in de vroege morgen begonnen de deportaties. Tienduizenden troepen van de beruchte Sovjet-veiligheidsdienst NKVD gingen de dorpen en steden in, en geboden de Tataren hun spullen te pakken. Ze kregen daarvoor een half uur, waarna ze in veewagons werden gejaagd. Binnen drie dagen waren meer dan 200.000 Krim-Tataren gedeporteerd, voornamelijk naar Oezbekistan, maar ook naar Siberië of de Oeral.

De helft van de Tataren overleefde dat niet: velen overleden van de honger en dorst of aan ziektes tijdens de reis of kort nadat ze in Oezbekistan aan waren gekomen. Wie de reis wel overleefde, moest dwangarbeid op collectieve boerderijen of in fabrieken doen. Ook daar lagen de sterfcijfers hoog.

Toen de Sovjet-Unie op haar laatste benen liep, eind jaren 80, keerden de Tataren terug naar de Krim. Jamala, de zangeres die namens Oekraïne het Songfestival won, is ook een Krim-Tataar: haar lied gaat over haar oma, die ook werd gedeporteerd in 1944.

Krim ligt gevoelig

In Rusland ligt alles wat met de Krim te maken heeft, heel gevoelig sinds de annexatie van het schiereiland in 2014. De Russen probeerden dan ook tegen te houden dat Jamala überhaupt aan het festival mee zou mogen doen: het is door de organisatie verboden om met een politieke tekst mee te doen. Maar die besloot dat dit om een ‘persoonlijk verhaal’ ging. De tekst mocht daarom wel, de Krim-Tataarse vlag mocht niet in beeld.

In Rusland gingen daarom al snel na de overwinning van Jamala stemmen op om volgend jaar het nummer 2014 in te sturen. Dat zou dan moeten gaan over wat er op 2 mei 2014 in Odessa gebeurde: toen kwamen 46 pro-Russische demonstranten om het leven in een confrontatie met Oekraïense nationalisten.